Het is GeenPeil gelukt om genoeg handtekeningen te verzamelen om een raadgevend referendum over het associatieverdrag met Oekraïne af te dwingen. Er is van alles te vertellen over de inhoudelijke voor- en nadelen van zo’n verdrag maar dat laat ik aan anderen over.

Wat veel interessanter is, is dat er in de wettelijke constructie van het referendum een rare weeffout zit: het is voor voorstanders van dit verdrag vantevoren niet duidelijk of het nu verstandig is om wel of niet te stemmen. En dat is natuurlijk raar. Bij een gewone verkiezing weet je ook dat het verstandig is om op Partij A te stemmen als je wilt dat Partij A veel stemmen krijgt.

Spelregels

Hoe komt dit? De Tweede Kamer heeft ingestemd met het associatieverdrag dus zonder referendum zou het er komen. Het referendum kan dus alleen aan de rem trekken – niet op het gaspedaal drukken. Het referendum kent vervolgens drie spelregels:

1. Je kan voor of tegen stemmen, andere smaken zijn er niet. De optie met de meeste stemmen wint.
2. Het referendum is pas geldig als de opkomst minimaal 30% van de stemgerechtigde bevolking is.
3. Het staat de Tweede Kamer vrij om de uitkomst van het referendum te negeren en lekker te doen wat ze zelf wil.

Spelregel 3 is natuurlijk vrij zot: waarom zou je het volk om haar mening vragen als je vervolgens die mening naast je neerlegt. Dit is een raar poldercompromis tussen de voor- en tegenstanders van een referendum. Een poging tot een normaal referendum is 16 jaar geleden gestrand omdat niet alle Eerste Kamerleden zich gebonden voelden aan coalitie-afspraken. Te verwachten valt dat partijen die de uitslag totaal negeren bij de komende verkiezing afgestraft worden en onder de cynische maar aardig realistische aanname dat de meeste partijen niet vanuit ideologisch standpunt maar vanuit angst voor de kiezer hun standpunten bepalen, kunnen we er enigszins vanuit gaan dat spelregel 3 niet de belangrijkste is.

Blijven dus twee spelregels over: haal een meerderheid voor je standpunt en haal voldoende opkomst. Die klinken niet zo raar. Maar ze zijn het toch. Voor tegenstanders van het associatieverdrag is het eenvoudig om de strategie te bepalen: ga stemmen en stem tegen. Gebeurt dit in voldoende mate dan is de uitslag van het referendum in het voordeel van de tegenstemmers.

Stemstrategie

Voor voorstanders van het associatieverdrag is het lastiger. Er zijn namelijk twee scenario’s waarin zij hun zin krijgen:

1. Minder dan 30% van de bevolking gaat stemmen en het referendum is niet geldig. De Kamer zal dan het oude voornemen om voor te stemmen handhaven en het verdrag wordt getekend.
2. De opkomst is voldoende en een meerderheid heeft voorgestemd. Het volk heeft gesproken, de Kamer luistert, en het verdrag wordt getekend.

Het zal de meeste voorstanders worst wezen of scenario 1 of scenario 2 werkelijkheid wordt: het gaat om de uitkomst. Echter, bij beide scenario’s is een tegengestelde strategie nodig: bij scenario 1 is het beter om niet te stemmen, want elke stem verhoogt de opkomst (iets dergelijks betoogden twee DWARSe jongeren in de Volkskrant). Bij scenario 2 is het beter om wel te stemmen (en dan ook voor te stemmen), want elke voorstem is een stapje richting meerderheid. De kiezer weet vantevoren niet welke strategie de beste is, want dit hangt af van de keuze die de andere kiezers maken. Dit lijkt op het Prisoner’s Dilemma (of, eigenlijk, van het n-player Prisoner’s Dilemma) en enkele andere speltheoretische klassiekers.

Dit dilemma was niet nodig geweest als de Kamer wat beter nagedacht had bij het vaststellen van de spelregels van het raadgevend referendum. Ten eerste kan je je sowieso afvragen waarom je een minimale opkomst wilt vermelden als het referendum toch slechts raadgevend is. Als slechts 2% van de bevolking komt stemmen, zal bijna niemand het de Kamer kwalijk nemen dat ze zich weinig van de raad aantrekt. (Omdat die 2% vanzelfsprekend geen willekeurige steekproef van de bevolking is.) Maar als je dan toch een eis rond minimale opkomst wilt vermelden, doe dit dan zonder dilemma’s voor de kiezer te introduceren. Je staat als politicus tenslotte in dienst van die kiezer. Een eis als “Het referendum is geldig als voor één van de twee stemopties gekozen is door minimaal x% van de stemgerechtigde kiezers” zou dit dilemma in een klap oplossen. Zet x% bijvoobeeld op 20% en dan is de strategie voor zowel de tegenstander als de voorstander duidelijk. De tegenstander stemt tegen en hoopt dat minimaal 19,99999% van het land dat ook doet en dat er meer tegen- dan voorstemmen zijn. De voorstander stemt voor, ook hopend dat er meer voor dan tegen is. De voorstander hoeft zich dan niet meer zorgen te maken over het opkomstpercentage: hij zal er niet per ongeluk voor zorgen dat een tegen-uitslag bij het referendum voldoende opkomst heeft.

Vanzelfsprekend kan het bij elk soort volksraadpleging (bv. een ‘gewone’ verkiezing), voorkomen dat een stem een ongewenst effect heeft. Iemand die bij het stemmen twijfelt tussen CDA en VVD en besluit toch maar VVD te stemmen, kan er voor zorgen dat door die ene stem een restzetel van het CDA naar GroenLinks gaat. Had die persoon dat geweten, dan was hij mogelijk liever thuis gebleven. Maar, bij reguliere verkiezingen zijn dit soort paradoxale situaties (extreme) uitzondering; bij het raadgevend referendum zit het er in het fundament in gebakken.

Rekenvoorbeeld

Stel, dat bij het associatieverdrag 25% van het volk tegen en 40% voor is (en de overige 35% boeit het niet, die blijven thuis). Als alle voorstanders braaf gaan stemmen, wordt het associatieverdrag aangenomen. Als alle voorstanders demonstratief thuisblijven, wordt de opkomst niet gehaald en wordt het associatieverdrag aangenomen. Maar de voorstanders weten van elkaar niet wat ze gaan doen en moeten elk dus gokken wat de beste strategie is. Gevolg zal zijn dat ongeveer de helft thuisblijft en de andere helft voorstemt. Dan stemt dus 25% van het volk tegen, 20% voor, en is vervolgens het opkomstminimum behaald en heeft 56% van de stemmers aangegeven tegen het verdrag te zijn.

Er zitten 150 politici in de Tweede Kamer en nog eens 75 in de Eerste Kamer. Die hebben allemaal poppetjes rondlopen die hun advies geven. Was er bij die honderden mensen dan niemand die deze lacune even opgemerkt heeft? Of is dit allemaal strategie, zodat de politici bij een tegen-uitslag van het referendum straks kunnen zeggen “ja maar die opkomst-eis he, daarom bleven de voorstanders thuis. Deze uitslag bevestigt alleen maar dat wij op de goede koers zitten. Applaus voor onszelf.”. Hoe het ook zit, het referendum levert op deze manier in ieder geval één duidelijke verliezer op: de politiek.